راهنمای دامنههای ۱ و ۲ و ۳ در محاسبهٔ انتشار گازهای گلخانهای (GHG Protocol)
پیشگفتار
گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی که مهمترین دلیل آن انتشار گازهای گلخانهای است، گرفتاری همهٔ مردم جهان و موضوع داغ اخبار است. در بررسیها و مطالبی که برای انواع کسبوکارها و از جمله برای مرکزداده منتشر میشود، منابع انتشار آلایندگی با پیروی از استاندارد «پروتکل انتشار گازهای گلخانهای» به سه گروه دامنهٔ ۱ و دامنهٔ ۲ و دامنهٔ ۳ تقسیم میشوند.
برای تهیهٔ مطلبی مفید که با آن بتوان دراینباره آگاهی لازم را به دست آورد یا دست کم راهی به مطالعهٔ بیشتر باز کرد، مطلب زیر را با ترجمهٔ چند منبع انگلیسی تهیه کردهایم. دو بخشِ پر ارجاع این مجموعه، از سایت نهاد EPA ترجمه شده است. امیدواریم مفید و آگاهیبخش باشد. (باشگاه مراکزداده)
دامنهٔ ۱ و ۲ و ۳ (Scope) در بررسی انتشار گازهای گلخانهای
بهرهگرفتن از دامنهها روشی برای دستهبندی انواع منابع انتشار کربن است که سازمانها در عملیات خود و گستردهتر از آن در زنجیرهٔ ارزش (Value Chain) تولید میکند. دامنهها که از سال ۲۰۰۱ تا کنون در پروتکل انتشار گازهای گلخانهای (GHG Protocol) به کار میرود، در برخی کشورها مبنای گزارشهای اجباری انتشار گازهای گلخانهای است.
شرح مختصر دامنهها
- دامنهٔ ۱ (Scope 1): گروهی از منابع انتشار گازهای گلخانهای است که سازمانها خودشان تولید میکنند. برای نمونه انتشار از عملیات راهاندازی دیگ بخار یا حملونقل یا نشت گازها از سیستم تهویهٔ مطبوع.
- دامنهٔ ۲ (Scope 2): گروهی از منابع انتشار گازهای گلخانهای است که سازمانها غیرمستقیم باعث تولید آن میشوند. برای نمونه انتشار از تولید برقی که برای فراهمکردن سرما یا گرما میخرند.
- دامنهٔ ۳ (Scope 3): هرچند سازمان گزارشدهنده خودش باعث انتشار از دامنهٔ ۳ نیست؛ بهشکل غیرمستقیم در بالا و پایین زنجیرهٔ ارزشِ خود، دربارهٔ آن مسئولیت دارد. نمونهٔ دامنهٔ ۳ انتشار از محصولاتی است که هر کسبوکار از تأمینکنندگانش میخرد و انتشار از محصولاتی که تولید کرده و میفروشد؛ همچنین از سفرهای کاری و زبالههایی که تولید میکند. محدودهٔ ۳ تقریبا بخش بزرگتر انتشار گازهای گلخانهایِ هر سازمان است.
پنج نکته دربارهٔ انتشار از دامنهٔ ۱ و ۲ و ۳
یک) دامنهٔ ۱ و ۲ در اختیار خود هر سازمان است
شرکتها برای اینکه بتوانند مقدار گازهای گلخانهایِ ناشی از خرید مستقیم گاز و برق خود را محاسبه کنند، به دادهٔ اولیه نیاز دارند. این اطلاعات ممکن است از بخش تدارکات یا دارایی یا مدیریت املاک یا عملکرد سازگار با محیط زیست به دست آید.
دو) در بعضی موقعیتها با راهکارهایی میتوان انتشار از دامنهٔ ۱ و ۲ را به صفر رساند
برای نمونه سازمان میتواند از منابع برق یا گاز تجدیدپذیر استفاده کند، یا گرما را از برق به دست آورد، یا از وسایل نقلیهٔ برقی استفاده کند.
سه) آلایندههای دامنهٔ ۳ معمولا در جای دیگری تولید میشوند
بیش از ۷۰ درصد از کل انتشار بسیاری از سازمانها، از دامنهٔ ۳ است. برای نمونه در سازمانی که محصول تولید میکند، قسمت مهم انتشار کربن در بخش استخراج و ساخت و فرآوریِ مواد خام رخ میدهد؛ یعنی مسئول آن نه خودش، بلکه تأمینکنندگان آن مواد خام در فرایندهای تولیدشان هستند.
چهار) چگونگی انتشار از دامنهٔ ۳، در اختیار سازمانها نیست
با اینکه انتشار از دامنهٔ ۳ در اختیار سازمانها نیست، میتوانند برای کاستن از میزان انتشار گازهای گلخانهای، به تأمینکنندگان خود پیشنهاد بدهند و با آنها همکاری کنند. راه دیگر این است که زنجیرهٔ تأمین را تغییر دهند و برخی از تأمینکنندگان را عوض کنند. تأمینکنندگان در بیشتر مناطق میتوانند با بازنگری در خریدها و بازطراحی محصولات، به کاهش انتشار بسیار کمک کنند.
پنج) تعهد دادن برای رسیدن به انتشار صفر، دامنهٔ ۳ را هم در بر میگیرد
به تعریفهای بلندپروازانهای که انتشار صفر را در نظر میگیرند، نمیتوان اعتماد کرد. اما سازمانهایی که به دنبال بهترین روش هستند، تعهد کاهش انتشار از دامنهٔ ۳ را نیز در برنامهٔ خود میپذیرند. برای شروع این کار خوب است سازمانها ردپای انتشار کربن خود را بر اساس مقیاس ترسیم کنند و بررسی کنند که چقدر اختیار منابع را دارند.
تفاوت انتشار از دامنهٔ ۱ و ۲ و ۳ چیست؟
پروتکل انتشار گازهای گلخانهای (GHG Protocol) برای درک بهتر، منابع انتشار را به سه دسته تقسیم کرده است.
انتشار از دامنهٔ ۱ (Scope 1)
انتشار مستقیم گازهای گلخانهای (GHG) از منابعی که در مالکیت و در اختیار خود سازمان است. برای نمونه: از سوخت دیگهای بخار و کورهها یا از وسایل نقلیه.
انتشار از دامنهٔ ۲ (Scope 2)
انتشار غیرمستقیم گازهای گلخانهای از تولید برق یا بخار یا گرما یا سرمایی که سازمان آنها را بهشکل آماده میخرد. هرچند انتشار گازهای گلخانهای در همان محل تأسیساتِ تولید آنها رخ میدهد، آن را به حساب سازمان مصرفکننده میگذارند؛ زیرا نتیجهٔ استفادهٔ مصرفکننده است.
منابع برای مطالعه دربارهٔ دامنهٔ ۱ و ۲
این چهار سند سازمان حفاظت از محیط زیست آمریکا (EPA) که در سال ۲۰۲۰ منتشر شدهاند، روشهای محاسبه و تهیهٔ گزارش دربارهٔ انتشارِ کربن از این سه دامنه را شرح دادهاند:
- انتشار مستقیم گازهای گلخانهای ناشی از سوخت موتورهای ثابت: از این سند برای شناسایی و برآورد میزان انتشار گازهای گلخانهای ناشی از موتورهای ثابت مانند ژنراتور استفاده میشود.
- انتشار مستقیم ناشی از سوخت موتورهای متحرک: از این سند برای شناسایی و برآورد میزان انتشار گازهای گلخانهای ناشی از موتورهای متحرک یعنی وسایل نقلیه استفاده میشود که در مالکیت یا در اختیار سازمانها است.
- انتشار غیرمستقیم گازهای گلخانهای ناشی از خرید برق: از این سند برای شناسایی و برآورد میزان انتشار گازهای گلخانهای ناشی از خریدن برق یا بخار یا گرما یا سرما استفاده میشود.
- انتشار مستقیم گازهای گلخانهای ناشی از نشت از سردخانه، تهویهٔ مطبوع، آتشنشانی، همچنین نشت گازهای صنعتی: از این سند برای شناسایی و برآورد میزان انتشار گازهای گلخانهای ناشی از یخچالها، سیستمهای تهویهٔ مطبوع، سیستمهای آتشنشانی (اطفای حریق)، همچنین ناشی از خرید و انتشار گازهای صنعتی استفاده میشود.
پروتکل انتشار گازهای گلخانههای همچنین راهنمای دامنهٔ ۲ را منتشر کرده است که چگونگی اندازهگیری انتشارِ گازهای گلخانهای در آن استاندارد شده است. شرکتها با استفاده از آن میتوانند میزان انتشار ناشی از برق یا بخار یا گرما یا سرمایی را که میخرند به دست آورند.
برخی صنایع منابع انتشار ویژهٔ خودشان را دارند. با راهنما و ابزاری که برنامهٔ گزارشدهی گازهای گلخانهای EPA فراهم کرده است، میتوان برای این منابعِ ویژهٔ انتشار نیز محاسبه انجام داد و از آنها گزارش تهیه کرد.
انتشار از دامنهٔ ۳ (Scope 3)
انتشار از دامنهٔ ۳ از نتیجهٔ فعالیت داراییها یا چیزهای است که در اختیار سازمان نیست. دامنه ۳ منابع انتشاری را در بر میگیرد که در تعریف دامنهٔ ۱ و ۲ نیستند. در واقع آنچه برای یک سازمان دامنهٔ ۳ است، برای سازمانهای دیگر دامنهٔ ۱ و ۲ است. انتشار کربن از دامنهٔ ۳ که به آن انتشار از زنجیرهٔ ارزش (Value Chain) نیز میگویند، اغلب بیشترین بخش انتشار گازهای گلخانهای هر سازمان است.
انتشار از دامنهٔ ۳ دستهبندیشده است و ۱۵ بخش دارد که البته هر سازمانی همیشه همهٔ آن ۱۵ بخش را ندارد. انتشار از دامنهٔ ۳ فعالیتهای بالادستی و پاییندستی سازمان را در بر میگیرد.
پروتکل انتشار گازهای گلخانهای میگوید همهٔ سازمانها باید میزان انتشار کربن دامنهٔ ۱ و ۲ خود را تعیین کنند؛ ولی دامنهٔ ۳ را اجباری نکرده است. با این حال تعداد روزافزونی از سازمانها به زنجیرهٔ ارزش خود توجه میکنند؛ زیرا موجب درک بهتر از انتشار گازهای گلخانهایشان میشود. افزون بر این چون دامنهٔ ۳ ممکن است بخش بزرگتر انتشار سازمان باشد، آگاهیداشتن از آن امکان کاهش بیشتر را فراهم میکند.
با اینکه انتشار از این بخش در اختیار سازمانها نیست، میتوانند با اثرگذاری بر تولید فعالیتهای دامنهٔ ۳، انتشار آن را کاهش دهند. سازمانها میتوانند به تأمینکنندگان خود فشار بیاورند یا با آنهایی کار کنند که به خواستههایشان در این زمینه گردن بگذارند.
برای آگاهی کامل از دستهبندیهای دامنهٔ ۳ و روشهای سنجش آن، نگاه کنید به: «پروتکل انتشار گازهای گلخانهای از زنجیرهٔ ارزش (دامنهٔ ۳)؛ محاسبه و گزارشدهی استاندارد».
تصویر: مروری بر دامنهٔ انتشار گازهای گلخانهای در سرتاسر زنجیرهٔ تأمین، برپایهٔ استانداردهای پروتکل انتشار گازهای گلخانهای (GHG Protocol). منبع: Corporate Value Chain (Scope 3) Accounting and Reporting Standard، ص ۵.
معرفی منابع برای شناخت دامنهٔ ۳ (Scope 3)
متن «پروتکل انتشار گازهای گلخانهای از زنجیرهٔ ارزش (دامنهٔ ۳)؛ محاسبه و گزارشدهی استاندارد» همهٔ جزئیات ۱۵ بخشِ دامنهٔ ۳ را با الزاماتش آورده و دربارهٔ گزارشدهی برای آن راهنمایی کرده است.
با مطالعهٔ منابع زیر میتوان آگاهی بیشتری دراینباره به دست آورد:
- «راهنمای محاسبهٔ انتشار از دامنهٔ ۳» دربارهٔ دادهای که برای این کار نیاز هست راهنمایی کرده و روشهای گردآوری داده و روشهای کمیتسازی آن را بیان کرده است.
- «ابزارهای ارزیابیکردن دامنهٔ ۳» به تشخیص بخشهای پانزدهگانهٔ دامنهٔ ۳ کمک میکند تا بتوان آنها را دقیقتر شناخت و بررسی کرد.
- «راهنمای محاسبهٔ انتشار از دامنهٔ ۳ برای رویدادها و همایشها» دربارهٔ رویدادها مانند مسابقات ورزشی و کنسرتهای موسیقی، همچنین دربارهٔ همایشها مانند جلسههای تجاری و نمایشگاهها و اجلاسها است. این متن سه منبع انتشار را بررسی میکند: رفتن و برگشتن به محل رویداد، اقامتکردن شرکتکنندگان در مکان مهمانپذیر، فعالیت خودِ محل برگزاری رویداد.
برای خردهفروشان، استفاده از فایل اکسل «ابزار انرژیاستار برای تجزیهوتحلیل محصولات فروختهشده از نظر انتشار از دامنهٔ ۳» سودمند است. با استفاده از این فایل که آن را با همکاری «مرکز EPA برای راهنمایی اقلیمی شرکتها» ساختهاند، میتوان انتشار گازهای گلخانهایِ دامنهٔ ۳ را که ناشی از فروش محصولات است، سنجید و پروژه کرد. خردهفروشان با آن میتوانند انتشار گازهای گلخانهایِ محصولات فعلیشان را کمیتسازی کنند و ببینند که اگر محصولاتِ دارای استاندارد انرژیاستار (ENERGY STAR) بفروشند، چقدر انتشار گازهای گلخانهای را کاهش خواهند داد. این ابزار برای محصولات، ۷۰ دستهبندی دارد که با آن میتوان گروه هر نوع محصولی را از هر اندازهای که باشد، همچنین مقدار انتشارِ هر محصول دارای استاندارد انرژیاستار را مشخص کرد. بدین ترتیب روشن میشود که کارکردن با هر محصول چقدر شرکت را به هدف کاهش انتشار کربن نزدیک میکند.
بسته به منبع، انتشار از دامنهٔ ۳ را میتوان با استفاده از دادهٔ اولیهٔ فعالیتِ زنجیرهٔ ارزش هر سازمان، یا با دادهٔ ثانویه مانند میانگین در صنعت یا دادهٔ شاخص (Proxy Data) یا دیگر دادهٔ عمومی کمیتسازی کرد. دادهٔ اولیه اغلب میباید مستقیم از تأمینکنندگان با پرسشنامه یا هر روش همانند دیگر گردآوری شود.
عوامل انتشار گازهای گلخانهای از دامنهٔ ۳ (Scope 3)
نهاد EPA عوامل انتشار از دامنهٔ ۳ را تعریف کرده است. در ادامه دربارهٔ عوامل کنونیِ انتشار خواهیم گفت و اینکه برای هر گروه، چگونه عوامل دامنهٔ ۱ و ۲ برای محاسبهٔ انتشار از دامنهٔ ۳ به کار میروند. دستهبندیها را «استاندارد انتشار گازهای گلخانهای از دامنهٔ ۳» تعریف کرده است.
«عوامل اصلی انتشار گازهای گلخانهای» از دامنهٔ ۳ را میتوان در پنج گروه دستهبندی کرد. در زیر فهرستی از منابع انتشار را با نشانی آنها در متن «عوامل اصلی انتشار گازهای گلخانهای» مشاهده میکنید.
- حملونقل و توزیع بالادست (دستهٔ ۴، جدول ۸).
- حملونقل و توزیع پاییندست (دستهٔ ۹، جدول ۸). این گروه دربارهٔ هر حملونقلی است؛ بالادست یا پاییندست، مرتبط با محصول یا بیارتباط با آن.
- ضایعات تولیدشده در عملیات (دستهٔ ۵، جدول ۹).
- رفتار پایان عمر محصول فروختهشده (دستهٔ ۱۲، جدول ۹).
- سفر کاری (دستهٔ ۶، جدول ۱۰).
- رفتوآمد کارکنان (دستهٔ ۷، جدول ۱۰). این گروه دربارهٔ رفتوآمد کارکنان و سفرهای کاری است.
دربارهٔ انتشار دامنهٔ ۳ از «خرید کالاها و خدمات» (دستهٔ ۱) و «کالاهای سرمایهای» (دستهٔ ۲)، کاربران تشویق میشوند به عوامل انتشار بهازای هر دلار مراجعه کنند که در متن USEEIO نهاد EPA ارائه شده است. مستندات در آن متن آمده است.
دستهبندی منابع انتشار دامنهٔ ۳ ناشی از دامنهٔ ۱ و ۲
برخی دستهبندیهای انتشار از دامنهٔ ۳ خودشان عوامل انتشار خاصی ندارند؛ زیرا فعالیتهایی که در آنها موجب انتشار گازهای گلخانهای میشوند، وابسته به دامنهٔ ۱ و ۲ هستند. این عوامل را که متن «عوامل اصلی انتشار گازهای گلخانهای» آنها را برشمرده است، عبارتاند از:
- داراییهای اجارهشدهٔ بالادستی (دستهٔ ۸)
- فرایند محصولات فروختهشده (دستهٔ ۱۰)
- استفاده از محصولات فروختهشده (دستهٔ ۱۱)
- داراییهای اجارهشدهٔ پاییندستی (دستهٔ ۱۳)
- نمایندگی (Franchises) (دستهٔ ۱۴)
- سرمایهگذاری (دستهٔ ۱۵)
سازمان ممکن است برای هر دسته از منابع انتشار، نخست تعریف کند که کدام کارها گاز گلخانهای تولید میکنند؛ سپس از متنِ «عوامل اصلی انتشار گازهای گلخانهای»، عوامل مناسب را برای موتورهای ثابت (Stationary Combustion) یا موتورهای متحرک (Mobile Combustion) یا نشت گازها یا برق یا گرما یا بخار اعمال کند.
برای نمونه سازمانی را در نظر بگیرید که تجهیزات الکترونیکی تولید میکند. در اینجا «استفاده از محصولات فروختهشده (دستهٔ ۱۱)» بهاحتمال زیاد ممکن است منبع بزرگی از انتشار باشد. برای محاسبهٔ مقدار انتشار از محصولات فروختهشده، سالیانه میباید برآورد مصرف برقِ تمامعمر هر محصول فروختهشده را به کیلوواتساعت گزارش کرد. سپس میتوان با استفاده از عواملی که در «پایگاه دادهٔ یکپارچهٔ منابع تولید و انتشار گازهای گلخانهای» (eGRID) آمده است، میزان انتشار را به دست آورد؛ برای نمونه انتشار برق از دامنهٔ ۲. بسته به دادهٔ موجود برای مکان استفاده از محصول، [در آمریکا] میتوان از زیرمنطقههای eGRID یا از فاکتورهای میانگین ملی ایالات متحده استفاده کرد.
آشنایی بیشتر با منابع انتشار از دامنهٔ ۳
فعالیتهای بالادستی
فعالیتهای بالادستی به چند گروه تقسیم میشوند:
- سفرهای کاری: این برای بسیاری از کسبوکارها از مهمترین فعالیتهایی است که باید گزارش دهند؛ اینکه سفرها با هواپیما یا قطار یا مترو یا اتوبوس یا خودروی شخصی انجام میشود. رفتوآمد کارکنان را نیز باید گزارش کرد؛ رفتن به محل کار و بازگشتن از جمله عوامل انتشار است که استفاده از وسایل نقلیهٔ عمومی و دورکاری آن را کاهش میدهد.
- فاضلاب و زباله: پسماندی که در عملیات سازمان تولید و دفن میشود، منبع دیگر انتشار است. زبالهها متان (CH4) و اکسید نیتروژن (N2O) منتشر میکنند که آسیب آن بسیار بیشتر از دیاکسیدی کربن (CO2) است.
- خرید کالا و خدمات: یعنی انتشار بالادستیِ وابسته به تولیدِ همهٔ کالا و خدماتی که کسبوکار در هر سال میخرد. در این کار خوب است میان خرید محصولات وابسته به تولید و محصولات نامرتبط به تولید فرق بگذاریم؛ مانند مواد اولیه و اجزا و قطعات محصولات، یا مبلمان و لوازم اداری و پشتیبانی فاوا.
- حملونقل و توزیع بالادست و پاییندست زنجیرهٔ ارزش: بالادست یعنی در عملیات تأمینکنندگان و پاییندست یعنی از مشتریان. این گروه از انتشار، حملونقل هوایی و دریایی و زمینی، همچنین انتشار از خدمات انبارداری خارجی را در بر میگیرد.
- فعالیتهای وابسته به سوخت و انرژی: شامل انتشار از تولید سوخت و انرژیای که کسبوکار میخرد و مصرف میکند؛ آنهایی که در دامنهٔ ۱ و ۲ نیستند.
- کالاهای سرمایهای (Capital Goods): کالاهای سرمایهای محصولات نهایی هستند که عمر طولانی دارند. کسبوکارها با استفاده از آنها محصول تولید میکنند، خدمات میدهند، یا کالا ذخیره میکنند و میفروشند و تحویل میدهند. ساختمانها و خودروها و دستگاهها از نمونههای کالای سرمایهای هستند. در محاسبهٔ انتشار از دامنهٔ ۳، شرکتها نباید انتشار از تولید کالای سرمایهای در طول زمان را سبک بگیرند یا کماهمیت بدانند یا نادیده بگیرند. کسبوکارها میباید برای خرید کالاهای سرمایهای خود، انتشار سالیانه را از ابتدا تا انتها و از تولیدشان تا مصرفشان محاسبه کنند.
فعالیتهای پاییندستی
- انتشار از سرمایهگذاری: محاسبهٔ انتشار از سرمایهگذاری را بیشتر برای مؤسسات مالی تعریف کردهاند؛ ولی دیگر سازمانها هم میتوانند آن را در گزارش خود بیاورند. برپایهٔ روش محاسبهٔ انتشار گازهای گلخانهای، سرمایهگذاریها به چهار دسته تقسیم میشوند: سرمایهگذاری سهام، سرمایهگذاری بدهی (Debt Investments)، تأمین مالی پروژه، سرمایهگذاری مدیریتشده و خدمات مشتری.
- کسبوکار نمایندگی (Franchises): «نمایندگی» کسبوکاری است که فروش یا توزیع کالا یا عرضهٔ خدمات را تحت مجوز شرکت دیگری انجام میدهد. شرکتهای دارای نمایندگی که حق امتیاز میپردازند، در محاسبهٔ انتشار گازهای گلخانهای میباید فعالیتهای زیر دست خودشان را محاسبه کنند. نمایندگیها بهشکل اختیاری میتوانند انتشار از دامنهٔ ۳ خود را که مرتبط با عملیات امتیازدهنده است، یعنی دامنهٔ ۱ و ۲ امتیازدهنده را در گزارش بخش «خرید کالا و خدمات» بیاورند.
- داراییهای اجارهشده: یعنی داراییهایی که سازمانِ گزارشدهنده (بالادستی) و سازمانهای دیگر (پاییندستی) اجاره کردهاند. روش محاسبه برای این بخش پیچیده است و بسته به ماهیت آنچه اجاره شده، در دامنهٔ ۱ یا ۲ گزارش میشود.
- محصولات فروختهشده: یعنی انتشار از محصولاتی که آنها را فروختهاند و از آنها استفاده میشود. آلایندههای هر محصول را محاسبه میکنند؛ هرچند بسیار متفاوت باشد. برای نمونه سالها طول میکشد تا مقدار انتشارِ استفاده از آیفون با مقدار انتشار ناشی از فرایند تولید آن برابر شود.
- رفتار پایان عمر محصول فروختهشده: یعنی گزارش انتشار از محصولاتی که آنها را به مصرفکننده فروختهاند. انتشار از این بخش را در گزارش «ضایعات تولیدشده در عملیات» میآورند. شرکتها باید ارزیابی کنند محصولاتشان چگونه دفع میشود که البته دشوار است؛ چون به مصرفکنندگان بستگی دارد. این مسئله تولیدکنندگان را ترغیب میکند محصولات بازیافتشونده بسازند و از دفن زباله بکاهند.
تهیهشده در باشگاه مراکزداده. منابع به ترتیب:
– Explained: What are Scopes 1, 2 and 3
– EPA: Scope 1 and Scope 2 Inventory Guidance
– EPA: Scope 3 Inventory Guidance
– What are Scopes 1, 2 and 3 of Carbon Emissions?: “Scope 3: indirect emissions – not owned”
درج دیدگاه